تشویق صحیح و مناسب چه ویژگی‌هایی دارد؟
نباید برای تشویق و پاداش صرفاً یک چیز مادی در نظر گرفته شود. بسیاری از والدین وقتی سخن از تشویق به میان می‌آید، می‌گویند هر چه برایش اسباب بازی می‌خرم فایده ندارد! هیچ چیزی برای این بچه تشویق نیست هیچ خوراک و پوشاکی و هیچ تفریحی او را راضی نمی‌کند وقتی از آن‌ها پرسیده می‌شود که یعنی هیچ چیز نیست که بتوان برای او به عنوان پاداش استفاده کرد می‌گویند «خیر هیچ چیز هیچ چیز حتی اگر با هم با اسباب بازی‌هایش بازی کنید؟ با هم به حمام بروید و آب بازی کنید؟ با او به دوچرخه سواری بروید؟ و پاسخ والدین این است او عاشق بازی کردن با ماست اگر بخواهیم با او بازی کنیم دیگر رهای‌مان نمی‌کند»
چرا فکر می‌کنید پاداش و تشویق حتماً باید یک چیز مادی و خریدنی باشد؟ ممکن است ده دقیقه بازی با کودک مهم‌ترین پاداش برای او باشد هر کودکی اگر از تمام پاداش‌های دنیا خسته شود و برایش بی‌اهمیت باشد مطمئن باشید ارتباط با شما و انجام دادن یک بازی و فعالیت لذت بخش با شما بزرگترین پاداش دنیا برای اوست.
تشویق باید چیزی باشد که مورد علاقه‌ی کودک است
بسیاری از والدین فکر می‌کنند همان چیزی که برای خودشان خیلی مهم است و ممکن است برای آن‌ها پاداش باشد، برای فرزندشان نیز پاداش است خیلی از کسانی که به شعر و ادبیات علاقه دارند زمانی که می‌خواهند برای دوستی یا عزیزی هدیه بگیرند کتاب یا نوار شعر می. گیرند یا اگر به موسیقی علاقه دارند، کاستی از نوازنده‌ای معروف می‌گیرند. پس ما در زمان هدیه و پاداش دادن به دیگران بیشتر علایق خود را در نظر می‌گیریم و به خواسته و علاقه‌ی طرف مقابل کمتر اهمیت می‌دهیم! در حالی که ما کتاب شعر را ترجیح می‌دهیم ولی دوست ما ممکن است به راکت تنیس علاقه داشته باشد. پس در پاداش دادن به کودکان حتماً بدانید که علاقه‌مندی آن‌ها به چیست! برای یک بچه پول به عنوان پاداش عمل می‌کند. برای بچه‌ای دیگر پول کوچک‌ترین ارزشی ندارد و این که با پدرش به استخر برود برای او بزرگترین پاداش است. برای کودکی خرید یک اسباب بازی یا یک وسیله‌ی کامپیوتری و برای بچه‌ی دیگر رفتن به خانه مادر بزرگ پاداش محسوب می‌شود.
شما باید علایق فرزندتان را بشناسید و ببینید برای هر یک از فرزندانتان چه چیزی می‌تواند به عنوان تشویق یا پاداش عمل کند.
باید از قبل مشخص شود که بابت چه رفتاری به کودک پاداش می‌دهید و چه نوع پاداشی می‌دهید.
پس هم نوع تشویق باید مشخص شود و هم اینکه چه رفتاری سبب این تشویق می. شود به مثال‌های زیر دقت کنید.
– وقتی مشق‌هایت را نوشتی و تکالیف مدرسه‌ات را انجام دادی، آن وقت می‌توانی نیم ساعت با کامپیوتر بازی کنی.
– اسباب بازی‌هایت را که جمع کردی و داخل سبد گذاشتی به تو یک بستنی می‌دهم.
– اگر نمره‌ی فیزیکت بالای ۱۵ شد می‌توانی با دوستانت به سینما بروی.
– از این که در شستن ظرف‌ها به من کمک کردی متشکرم.
پس اگر کودکی به شما می‌گوید اول بستنی بده تا درس بخوانم یا تا زمانی که بستنی ندهی درس نمی‌خوانم دیگر در این جا بستنی نقش تشویق یا پاداش را ندارد.
یا اگر نوجوان شما گفت: «اگر برام موبایل بخری امسال درس می‌خونم و شما برای او موبایل می‌خرید، این دیگر تشویق نیست یا اگر بگویید چه دختر خوبی تأثیر پاداش کمتر است تا این که بگویید متشکرم که در شستن ظرف‌ها به من کمک کردی»
تشویق باید هم با رفتار انجام شده و هم با سن جنسیت و خصوصیات اخلاقی کودک متناسب باشد
باید بین رفتار کودک و پاداش دریافتی تناسب برقرار کنید. مثلاً خرید یک دوچرخه در قبال انجام دادن تکالیف مدرسه مناسب نیست. یا وقتی کودک تلاش زیادی می‌کند و به موفقیتی دست پیدا می‌کند مثل کسب رتبه‌ی برتر تیم ورزشی مدرسه مسلماً خرید یک خودکار برای او پاداش مناسبی نیست! پس از تشویق کوچک برای رفتار کوچک استفاده کنید و تشویق بزرگ را برای رفتار بزرگ در نظر بگیرید. شما با توجه به نوع شخصیت و علایق فرزندتان باید تشویق و پاداش مناسبی برای او در نظر بگیرید. بوسیدن و نوازش کردن کودک پنج ساله ممکن است برای او تشویق باشد ولی بوسیدن یک نوجوان در حضور دوستانش برای او تشویق مناسبی نخواهد بود.
سعی کنید بلافاصله پس از رفتار مثبت پاداش کودک را بدهید و او را تشویق کنید
نباید بین رفتار و پاداش مورد نظر زیاد فاصله بیفتد. به ویژه در مورد بچه‌های کوچکتر؛ چون آستانه‌ی صبر، تحمل و انتظار آن‌ها پایین است. از سوی دیگر قصد شما از تشویق این است که رفتار مورد نظر تقویت شود وقتی فاصله‌ی تشویق تا رفتار زیاد باشد کودک نمی‌تواند بین این دو ارتباطی برقرار کند و پاداش تأثیرش را از دست خواهد داد.
در نظر بگیرید که شما به بچه‌ی هفت ساله‌ای که تکالیف مدرسه‌اش را تا ساعت شش بعد از ظهر تمام کرده است سه روز بعد جایزه بدهید. برای این کودک بهتر است همان شب پاداشی در نظر بگیرید. مثل اجازه‌ی دیدن یک سریال کمدی، تلویزیونی، اجازه‌ی بازی با کامپیوتر، اجازه‌ی بازی با پدرش هنگامی که از سرکار بر می‌گردد.
وقتی به کودک بگویید: «اگر امسال با معدل خوب قبول شوی پس از امتحانات پدرت برایت دو چرخه می‌خرد.» کودک باید یک سال انتظار بکشد تا به دوچرخه برسد. این نوع پاداش‌ها تأثیری در تغییر رفتار ندارد به تدریج که کودک بزرگتر می‌شود می‌توانید بین پاداش و رفتار کمی فاصله بیندازید تا کودک بفهمد همه‌ی پاداش‌ها فوری نیستند و برای رسیدن به برخی چیز‌ها باید کمی صبر و تحمل داشته باشیم.
بعضی از کودکان مثل بچه‌های بیش فعال یا کم توجه، نیاز به پاداش‌های فوری دارند و اگر بین رفتار و پاداش آن‌ها فاصله بیفتد اصلاً خاصیت تغییر رفتار را نخواهد داشت. مثال: این شکلات رو برای این برات خریدم که سه روز پیش که گفتم لباست رو بپوش بریم بیرون خودت لباست رو پوشیدی!
– تشویق بسیار مؤثرتر بود اگر این مادر عزیز همان سه روز قبل که کودک به طور مستقل لباسش را پوشیده بود نزد او می‌رفت او را در آغوش می‌گرفت می‌بوسید و می‌گفت «آفرین به دختر گلم که خودش لباسش رو پوشید. به خاطر همین به شکلات برات آوردم.»
پاداش و تنبیهی که کودک خیلی انتظار بکشد تا به آن برسد ارزشی ندارد و نمی‌تواند باعث تغییر رفتار شود.
مثال‌های زیر را در نظر بگیرید:
– درست رو بخون تا در آینده دکتر بشی مهندس بشی، پول از سرو کولت بالا بره!
– اگه درست رو نخونی بدبخت میشی بیچاره میشی کارگر شهرداری هم نمی‌شی!
دکتر شدن، مهندس شدن و پولدار شدن پاداش‌هایی‌اند که گرچه قشنگ‌اند، ولی برای کودکی که کلاس سوم دبستان است بسیار دور است در صورتی که همه‌ی شرایط طبیعی و ماورای طبیعی دست به دست هم بدهند، حداقل پانزده تا بیست سال زمان می‌برد تا کسی به این پاداش‌ها برسد پس کودک نمی‌تواند برای چیزی که قرار است بیست سال دیگر رخ دهد امروز بعد از ظهر بنشیند و درس بخواند برای امروز بعد از ظهر او شما باید به فکر یک بستنی نیم ساعت بازی با کامپیوتر و یا بازی در حیاط منزل باشید.
همین طور تنبیهی مثل بدبخت شدن بیچاره شدن و کارگر شدن چیز‌های دور و غیر ملموسند و اثر تنبیهی خود را اعمال نمی‌کنند.
سعی کنید در ابتدا رفتار‌هایی را انتخاب کنید که تغییر دادن آن‌ها راحت‌تر است تا هم کودک به تغییر رفتارش‌امیدوار شود و هم شما راضی باشید
در واقع شما با این کار به خودتان پاداش می‌دهید. در نظر بگیرید کودکی گاه سلام می‌کند، گاه سلام نمی‌کند و مادر دوست دارد او همیشه با دیدن کسی، سلام کند از سوی دیگر این کودک عادت به برداشتن پول از کیف مادرش دارد و این رفتار را تقریباً هر روز انجام می‌دهد او بدون اجازه پول بر می‌دارد و برای خودش خوراکی می‌خرد. حال اگر شما مادر این کودک باشید در ابتدا کدام رفتار را برای برنامه‌ی رفتاری انتخاب می‌کنید؟ بدیهی است آن رفتاری که ساده‌تر است کمتر مزمن شده است و شدت کمتری دارد. بنابراین برنامه‌ی زیر را برای او تدارک می‌بینید.
– هر بار که سلام کنی، بیست تومان بهت می‌دهم. علت اینکه پول به عنوان پاداش انتخاب می‌شود برای آن است که پول برای کودک ارزش ویژه‌ای دارد و از سوی دیگر، دومین مشکل رفتاری کودک را نیز تعدیل می‌کند.
پس از تثبیت رفتار، تشویق را به طور کامل قطع نکنید
بدیهی است که قرار نیست این کودک تا آخر عمرش برای هر سلام دادن بیست تومان بگیرد و بعد با افزایش نرخ تورم مبلغ پاداش از بیست تومان به صد تومان یا بالاتر برسد! به تدریج که رفتار درونی و تثبیت می‌شود ما می‌توانیم از تشویق و تحسین کمتری استفاده کنیم ولی نباید آن را کاملاً قطع کنیم. حالا به ازای هر چهار پنج بار رخداد رفتار یک بار به او پاداش می‌دهیم تا زمانی که این رفتار آن چنان درونی شود که بدون نیاز به تشویق و تحسین رخ دهد. هر چند وقت یک بار نوع تشویق‌ها را عوض کنید. معمولاً کودکان از تشویق‌های تکراری خسته می‌شوند و پس از مدتی آن تشویق و پاداش خاصیت خود را از دست می‌دهد. به ویژه کودکانی که اختلال بیش فعالی و کم توجهی دارند، معمولاً تنوع طلب و به دنبال چیز‌های جدیدند پس هرازگاهی نوع تشویق خود را عوض کنید.
تشویق‌های خاص و ویژه‌ای برای کودک در نظر بگیرید
گاهی کودک را با تشویق خاص و متفاوتی ذوق‌زده کنید؛ این تشویق می‌تواند چیزی باشد که به نظر او جالب است مثل رفتن به رستوران کوهنوردی دوچرخه سواری، سینما، ترتیب دادن جشنی کوچک…
قول تشویقی را بدهید که می‌توانید انجامش دهید
هیچگاه قول تشویق‌هایی را ندهید که نمی‌توانید آن‌ها را عملی کنید. اگر نمی‌توانید او را به سفر ببرید برای او سی‌دی مورد علاقه‌اش را تهیه کنید او را به استخر ببرید یا برایش دوچرخه بخرید این تشویق‌ها را برای او در نظر نگیرید. اگر به کرات قول بدهید و آن را انجام ندهید به تدریج کودک اعتمادش را به شما از دست خواهد داد و وعده‌های بدون عمل شما باعث تغییر رفتارش نخواهد شد.
چنانچه به هر دلیلی نتوانستید پاداش وعده داده شده به کودک را عملی، کنید با او صحبت کنید مثلاً قرار بود این جمعه بریم خونه مادر بزرگ ولی داره برامون مهمون میاد، به نظر تو چه کار کنیم؟ … و در نهایت برای قرار بعدی با هم به توافق برسید.
در مورد تشویق نظر و خواسته‌ی کودک را جویا شوید
بسیاری از مواقع می‌توانید با به خاطر آوردن کار‌هایی که کودک قبلاً از شما می‌خواست، نوع تشویق را انتخاب کنید. در غیر این صورت از کودک بخواهید تا بگوید از چه فعالیت‌هایی لذت می‌برد می‌توانید فهرستی از فعالیت‌های مختلف تهیه کنید و در اختیارش قرار دهید تا هم قدرت انتخابش بالا رود و هم بتواند به راحتی فعالیت مورد علاقه‌اش را انتخاب کند.
در صورتی که کودک خواسته نامتناسبی داشته باشد به راحتی به او بگویید که نمی‌توانید چنین پاداشی را به او بدهید.
پاداش‌های بزرگ را به اجزای کوچکتر تقسیم کنید
می‌توانید هر روز یک ستاره به ازای انجام دادن تکالیف مدرسه به او بدهید و وقتی ستاره‌های کودک به عدد خاصی رسید برای او جایزه‌ی بزرگتری تهیه کنید یا در مورد کودکی که شب ادراری دارد به توافق رسیده‌اید که به ازای یک هفته که کودک شب ادراری نداشته باشد، او را به سینما ببرید می‌توانید این پاداش را اینگونه اجرا کنید که به ازای هر شبی که خشک بود یک ستاره به او بدهید و قرار بگذارید وقتی ستاره‌ها به پنج عدد رسید، او را به سینما ببرید یا قرار است برای کودک خود دوچرخه بگیرید، می‌توانید عکسی از یک دو چرخه بکشید و مانند قطعات پازل آن را به بخش‌های کوچکتر تقسیم کنید. در مقابل رفتار‌های مختلف یکی از این قطعات را به او پاداش بدهید تا زمانی که پازل تکمیل شود و شما دوچرخه را برای او بخرید.
پاداش‌های مادی باید متناسب با وضعیت مالی خانواده باشد. شما به هیچ وجه مجبور نیستید پاداش‌هایی را برای کودک خود در نظر بگیرید که توان خرید آن را ندارید مطمئنم همیشه جایگزین‌هایی وجود دارند فقط باید آن‌ها را بیابید.
منبع: کتاب فرزندپروری نوشتۀ دکتر فریبا عرب‌گل
انواع اضطراب در کودکان
